Αλεξάνδρειας, Πατριαρχείο

Ένα από τα αρχαιότερα πρεσβυγενή πατριαρχεία. Ο χριστιανισμός διαδόθηκε πολύ νωρίς στην Αίγυπτο και η ίδρυση της Εκκλησίας της Α. ανάγεται στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Πρώτος επίσκοπος Α., σύμφωνα με την παράδοση, ήταν ο Ευαγγελιστής Μάρκος. Η σπουδαιότητα που είχε η πόλη αυτή εντός της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (δεύτερη μετά τη Ρώμη), καθώς επίσης η παρουσία φημισμένων θεολόγων (Κλήμης, Ωριγένης, Αθανάσιος) και γενικά η υψηλή πνευματική στάθμη της πόλης, ανέδειξαν τη θέση του επισκόπου Α. στην κορυφή της εκκλησιαστικής ιεραρχίας της Ανατολής. Το προνόμιο αυτό διατηρήθηκε έως το τέλος του 4ου αι., οπότε η πρωτοκαθεδρία δόθηκε στον επίσκοπο Κωνσταντινούπολης (Π. Α. ονομάστηκε κατά τον 5ο αι.). Κατά τον 3o αι. οι ρωμαϊκές αρχές εξαπέλυσαν σκληρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ολόκληρης της Αιγύπτου, αργότερα όμως, μετά την επίσημη αναγνώριση του χριστιανισμού, οι όροι αντιστράφηκαν· οι εθνικοί φιλόσοφοι καταδιώχτηκαν και οι ειδωλολατρικοί ναοί καταστράφηκαν. Μέσα στα νέα πλαίσια του χριστιανισμού, η ανήσυχη φιλοσοφική παράδοση της Α. εκδηλώθηκε με νέες μορφές, τις αιρέσεις. Από την Α. ξεκίνησαν ο γνωστικισμός, ο αρειανισμός και ο μονοφυσιτισμός, αιρέσεις που όχι μόνο συντάραξαν την αρχαία εκκλησία, αλλά κλόνισαν την ενότητα του βυζαντινού κράτους και διευκόλυναν την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες το 604. Από τότε αρχίζει μια σκοτεινή περίοδος για το Π.Α. και γενικά για τη χριστιανική εκκλησία και τον ελληνισμό της Αιγύπτου. Όσοι χριστιανοί δεν εξισλαμίστηκαν υποχρεώθηκαν να υιοθετήσουν την αραβική γλώσσα και αποτέλεσαν τη μονοφυσιτική κοπτική εκκλησία. Οι ελάχιστοι εκείνοι που κατόρθωσαν να μείνουν ορθόδοξοι και ελληνόφωνοι (μελχίτες) έγιναν ο στόχος όχι μόνο των μουσουλμάνων κατακτητών αλλά και των κοπτών. Γι’ αυτό, ο ορθόδοξος πατριαρχικός θρόνος Α. έμεινε κενός για μεγάλα διαστήματα κατά την περίοδο αυτή. Τα πράγματα βελτιώθηκαν κάπως μετά το 1517, όταν η Αίγυπτος πέρασε στην κατοχή των Τούρκων, και το ορθόδοξο Π.Α. ανασυντάχθηκε. Σε αυτό συνέβαλαν σημαντικά και οι μεγάλοι πατριάρχες του 16ου και του 17ου αι. (Μελέτιος, Πηγάς, Κύριλλος, Λούκαρις). Από τις αρχές του 19ου αι., και ιδίως μετά την αυτονόμηση της Αιγύπτου (1840), ο ελληνορθόδοξος πληθυσμός άνθισε και γνώρισε μια περίοδο πνευματικής και υλικής ακμής. Η κάμψη άρχισε μετά την ανεξαρτησία της Αιγύπτου (1923) και παρά το γεγονός ότι ο πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης κατόρθωσε να κατοχυρώσει την αυτοτέλεια του Π.Α. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και κυρίως μετά την έξαρση του αραβικού εθνικισμού τις τελευταίες δεκαετίες, το Π.Α. και γενικά ο ελληνισμός της Αιγύπτου περιήλθαν σε δύσκολη θέση. Σήμερα, η διοίκηση του Π.Α., με έδρα πάντα την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, ασκείται: α) από τον πάπα και πατριάρχη και β) από την Ιερά Σύνοδο, η οποία αποτελείται από 15 μητροπολίτες. Για την πλέον άρτια και εύρυθμη περιφερειακή οργάνωση υφίστανται, εκτός της αρχιεπισκοπής Α., στην οποία υπάγονται 18 ενορίες, η πατριαρχική επιτροπεία Καΐρου (12 ιεροί ναοί) και οι: α) Μητροπόλεις: Μέμφιδας (έδρα Ηλιούπολη Καΐρου), Λεοντοπόλεως (Ισμαηλία Αιγύπτου), Κεντρώας Αφρικής (Κινσάσα Κονγκό), Πηλουσίου (Πορτ Σάιντ Αιγύπτου), Αξώμης (Αντίς Αμπέμπα Αιθιοπίας), Καρθαγένης (Τύνιδα), Καμερούν και πάσης Δυτικής Αφρικής (Καμερούν), Καμπάλας (Καμπάλα Ουγκάντας), Κένυας και Ειρηνουπόλεως (Ναϊρόμπι Κένυας), Ιωαννουπόλεως και Πρετορίας (Γιοχάνεσμπουργκ), Ακρωτηρίου Καλής Ελπίδας (Κέιπ Τάουν), Χαρτούμ (Χαρτούμ), Ερμουπόλεως (Τάντα Αιγύπτου), Ζιμπάμπουε (Χαράρε), Νταρ ες Σαλάμ. β) Ιερές επισκοπές: Μαδαγασκάρης (Ανταναναρίβο), Νιγηρίας (Λάγκος), Γκάνας (Άκρα–Γκάνα), Μπουκόμπα Τανζανίας, Ζάμπιας (Λουσάκα). Το όλο έργο του Π.Α. συνεπικουρείται και από τους βοηθούς επισκόπους Κυρήνης, Βαβυλώνας, Νιτρίας και Νειλουπόλεως. Στη δικαιοδοσία του υπάγονται και τα μοναστήρια του ιερού πατριαρχικού ναού Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου (Αλεξάνδρεια), του καθεδρικού πατριαρχικού ναού Αγίου Νικολάου (Κάιρο) και η ιερή μονή Αγίου Γεωργίου Παλαιού Καΐρου, καθώς και τα μετόχια της ιεράς μονής Αγίου Νεκταρίου Γαργηττού Αττικής και του ιερού ναού των Αγίων Αθανασίου, Νικολάου, Φωτίου στην Κυψέλη Αθηνών. Στην Αθήνα, επίσης, λειτουργεί γραφείο του Π.Α. Τέλος, εκδίδονται και τα πατριαρχικά περιοδικά Πάνταινος, Εκκλησιαστικός Φάρος, Εγκόλπιον Ημερολόγιον και Ανάλεκτα. Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Α. Η ΠΒΑ έχει ζωή που ξεπερνά τη χιλιετηρίδα (κατά τους πατριαρχικούς χρονικογράφους συμπλήρωσε τη χιλιετηρίδα το 1952). Η βιβλιοθήκη αυτή, που στεγάζεται σε ιδιαίτερο κτίριο, βρισκόταν κοντά στον καθεδρικό ναό του Καισαρείου έως την αραβική κατάκτηση. Το 952, όπως αναφέρουν χειρόγραφά της, λειτουργούσε κανονικά και το 997 μεταφέρθηκε στο Κάιρο. Το 1928 μεταφέρθηκε και πάλι στην Αλεξάνδρεια και στις 14 Νοεμβρίου του 1948 εγκαινιάστηκε το κτίριο όπου στεγάζεται. Οι κατάλογοι της ΠΒΑ, σε τρεις τόμους, κυκλοφόρησαν το 1947 και είναι έργο του Θ.Δ. Μοσχονά. Η ΠΒΑ κυκλοφόρησε το 1948 ένα περιοδικό με τον τίτλο Δελτίον,το οποίο μετονομάστηκε το 1952 σε Ανάλεκτα,με ετήσια κυκλοφορία.